Dawid Golik

Bez wątpienia najistotniejszą rolę spośród jednostek pozostających przez większą część wojny poza strukturami wojska i policji odgrywał na terenach przygranicznych Generalnego Gubernatorstwa Zollgrenzschutz, czyli niemiecka straż celno-graniczna^[1]. Była to formacja podporządkowana Ministerstwu Finansów III Rzeszy. Do jej głównych zadań należało dozorowanie granicy niemieckiej, a następnie także granic terytoriów podbitych i zależnych od Rzeszy (w tym m.in. GG). Od jesieni 1939 r. placówkami straży obsadzono także granicę między Generalnym Gubernatorstwem, a terenami bezpośrednio wcielonymi do Rzeszy oraz granicę Rzeszy i GG z Republiką Słowacką. Przekroczenie granicy w tych rejonach wymagało nawet od Niemców czy ich sojuszników, Słowaków specjalnej przepustki, którą wystawiały niemieckie lub słowackie władze^[2].

W lipcu 1944 r. Zollgrenzschutz podporządkowano SS i zaczęto z jego członków tworzyć bataliony, wykorzystywane początkowo do nadzorowania prac fortyfikacyjnych, a następnie używane także w walkach frontowych^[3]. W ten sposób poszczególne urzędy i posterunki stały się podległe terytorialnym strukturom SS i policji bezpieczeństwa. Na terenie GG przejęcie Zollgrenzschutzu przez Sipo nastąpiło na podstawie zarządzenia Dowódcy Policji Bezpieczeństwa (BdS) z 18 września 1944 r.^[4] W ostatnich dniach wojny formacja ta ponownie znalazła się w strukturze Ministerstwa Finansów Rzeszy.

Początkowo poszczególne placówki straży znajdujące się na terenie okupowanej Polski kierowane były bezpośrednio przez organy Ministerstwa Finansów Rzeszy, jednak w 1941 r. utworzono dla nich osobne Dowództwo Straży Celno-Granicznej w Generalnym Gubernatorstwie (Kommandostelle des Zollgrenzschutzes im Generalgouvernement). Jemu to podlegały Dowództwa Zollgrenzschutzu (Befehlsstelle des Zollgrenzschutzes) dla danych odcinków granicznych, zlokalizowane w większych miejscowościach, a im z kolei Rejonowe Komisariaty Celne (Bezirkszollkomissariat, BZKom) oraz wchodzące w ich skład trzy rodzaje placówek: przejścia graniczne (Grenzübergangsstelle), posterunki dozoru granicznego (Grenzaufsichtsstelle, GASt) oraz zmotoryzowane posterunki dozoru granicznego (GASt mot.).

Jedno z Dowództw Zollgrenzschutzu zostało przez okupantów ulokowane w Nowym Sączu^[5]. Jego siedziba mieściła się przy ul. Jagiellońskiej 52 (w tym samym budynku, co Urząd Skarbowy). Do połowy 1944 r. podlegały mu Rejonowe Komisariaty Celne w Krynicy, Piwnicznej i Szczawnicy^[6]. Befehlsstelle des Zollgrenzschutzes w Nowym Sączu kierował do 1942 r. radca celny (Zollrat) Kurt Dörre, a po nim radca celny Anton Esser^[7].

Zachowały się dane liczbowe na temat dowództwa i komisariatów nowosądeckiego Befehlsstelle. Można na ich podstawie wysnuć wniosek, że w początkowym okresie okupacji – mniej więcej do ataku Niemiec na ZSRS – obsada Zollgrenzschutzu na terenie pogranicza GG była stosunkowo silna i utrzymywała się dla dowództwa w Nowym Sączu na poziomie ponad 500 zawodowych celników oraz przydzielanych do służby w tej formacji rezerwistów. W okresie od lipca 1943 r. do października 1944 r. liczba ta wynosiła ok. 350–370 funkcjonariuszy. Ponownie wzrosła dopiero pod koniec wojny, gdy do poszczególnych komisariatów przydzielano celników i strażników ewakuowanych ze wschodu. Na 15 stycznia 1945 r. wynosiła ona 580 osób (70 zawodowych urzędników celnych i 510 rezerwistów)^[8].

We wrześniu 1944 r. wraz z podporządkowaniem Zollgrenzschutzu policji bezpieczeństwa w GG zmieniła się także jego struktura organizacyjna. Komandostelle w Krakowie zostało włączone z dniem 20 września 1944 r. w skład BdS, tworząc samodzielny wydział w tym urzędzie. Dowództwo w Nowym Sączu wraz z podległymi mu komisariatami i placówkami podporządkowano z kolei KdS w Krakowie^[9].

Na terenie pow. nowosądeckiego znalazły się także ewakuowane ze wschodu inne dowództwa Zollgrenzschutzu. Na uwagę zasługuje szczególnie Befehlsstelle Stryj (kierownik Friedrich) – którego nową siedzibą stała się Nawojowa, ale jego komisariaty umiejscowiono też w Nowym Sączu (kierownik Heeger), Rożnowie i Tęgoborzu. Warto też wspomnieć o Befehlsstelle Czortków (kierownik Alfred Grunewald) – była to jednostka wchodząca w tym czasie w skład sformowanego w dawnym dystrykcie Galicja pułku straży celno-granicznej „Galizien”, występująca w nim jako II batalion (II Bataillon Zollgrenzschutz-Regiment „Galizien”) lub batalion „Grunewald” od nazwiska jej dowódcy. Jednostkę też zaangażowano początkowo przede wszystkim do ochrony fortyfikacji niemieckich na linii Dunajca, a jej sztab zakwaterował w Bochni^[10]. Na przełomie 1944 i 1945 r. dyslokacja batalionu „Grunewald” uległa jednak zmianie. Wówczas to w Nowym Sączu (przypuszczalnie przy ul. Jagiellońskiej 52) oraz w rejonie Nawojowej znalazła się 1. kompania tego batalionu. Jej liczebność ulegała jednak dużym wahaniom, najprawdopodobniej na skutek przenoszenia funkcjonariuszy pomiędzy różnymi pododdziałami batalionu i przydzielaniem do niego kolejnych ewakuowanych ze wschodu strażników. W okresie październik – listopad 1944 r. kompania złożona była aż z 301 osób (oficerów, podoficerów i szeregowych), w grudniu jej liczebność zmniejszyła się do oficera i 53 szeregowych, aby w styczniu 1945 r. osiągnąć stan 8 oficerów (w tym 3 urzędników), 44 podoficerów i 466 szeregowych. W tym samym czasie 110 funkcjonariuszy Zollgrenzschutzu podporządkowano także grupie bojowej policji porządkowej mjr. Maschlanki (Schuma 206)^[11].

——————————————————————————————

[1] Mimo że pełna nazwa tej formacji to Zollgrenzschutz, bardzo często zarówno sami Niemcy, jak i Polacy posługiwali się jej uproszczoną wersją, nazywając ją „Grenzschutzem”. Tak też bywa określana przez wielu polskich autorów piszących o II wojnie światowej.

[2]Archiwum Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie [dalej: IPN GK], 196/281, Akta procesu Josefa Bühlera, Tätigkeitsbericht der Kreishauptmannschaft Neumarkt (Dunajec) vom 17. September bis 31. Mai 1941, k. 129–130.

[3] Liczebność Zollgrenzschutzu wynosiła wówczas blisko 90 000 funkcjonariuszy (stałych pracowników, rezerwistów i personelu pomocniczego).

[4] IPN GK 196/239, Akta procesu Josefa Bühlera, Uzasadnienie, cz. I, k. 49–50; IPN GK 196/258, Akta procesu Josefa Bühlera [dalej: IPN GK 196/258], Vermerk. Unterstellung des Zollgrenzschutzes unter den Reichsführers SS, Krakau, 25.08.1944, k. 148; ibidem, Übernahme des Zollgrenzschutzes in die Sicherheitspolizei, 18.09.1944, k. 149–150. W zarządzeniu tym chodziło m.in. o to, żeby formacje graniczne zasilały jednostki policji i SS, a nie były wcielane do jednostek Wehrmachtu.

[5] W pierwszym okresie okupacji niemieckiej funkcjonowały dowództwa straży celno-granicznej w Nowym Targu oraz w Krośnie, jednak z czasem wyodrębniono dowództwo w Nowym Sączu, a siedzibę dowództwa w Nowym Targu przeniesiono do Zakopanego. Zob. Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde [dalej: BArch], R 2/25253, Neueinrichtung von Zolldienststellen an der Grenze zu Litauen, der Sowjetunion und dem Generalgouvernement, Übersicht über die gem. Erl/ RFM v. 14. Dez. 1939 PD 480/39 GJZ im Bereich des Grenzabschnittskommandos Süd-Krakau einzurichenden Zollamter, bp.

[6] BArch, R 110/63, BZKom Makow, Übersicht uber die Zolldienstellen im Innern und an den Grenzen des Generalgouvernement, 1 II 1941 r., bp; Amtliches Fernsprechbuch für den Distrikt Krakau, Krakau 1942, s. 47 (tutaj inna informacja o siedzibie – najprawdopodobniej błędna – przy ul. Jagiellońskiej 62/2). Por.: L. Zakrzewski, Bierna obrona przeciwlotnicza ludności miasta Nowego Sącza w okresie okupacji [w:] Bierna obrona ludności cywilnej Nowego Sącza – zarys dziejów, red. L. Zakrzewski, Nowy Sącz 2017, s. 88.

[7] IPN GK 196/258, Organisationsübersicht der Dienststellen des Zollgrenzschutzes im Generalgouvernement, Stand September 1944, k. 151–154; R 110/Anh./18, Befehlsstelle des Zollgrenzschutzes Neu-Sandez, bmd, bp.

[8] BArch, R 110/10, BSt Neu-Sandez 1.9.42–15.1.45, Personalbestand der Befehlsstelle Neu-Sandez, bp.

[9] IPN GK 196/258, Übernahme des Zollgrenzschutzes in die Sicherheitspolizei, 18.09.1944, k. 149–150.

[10] Ibidem.

[11] Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg im Breisgau, BAMA, RH 53-23/47, Stärkemäßige Gliederung der Div.z.b.V. 601, Krakau, 3.01.1945, k. 10–11; ibidem, RH 53-23/48, Karten der vorbereiteten Stellungen mit geplanter Besetzung 1944 – Januar 1945, Division z.b.V. 601 Kraftgliederung, 30.12.1944, k. 1; ibidem, Einsatz „Ziethen”, Div.z.b.V. 601 [stan na 6.01.1945], k. 2; RH 53-23/71, [Zestawienie sił niemieckich OFK 226/601 Div.z.b.V. stan na przełom października i listopada 1944 r.], bp.