Piotr Kazana

Zbigniew Ryś – urodzony. 1 stycznia 1914 r. w Dzikowie k. Tarnobrzega jako czwarte dziecko małżeństwa Józefa i Heleny z Malinowskich. Rysiowie przybyli do Nowego Sącza pod koniec XIX w. i zamieszkali w domu przy ul. J. Matejki 2^[1]. Zbigniew od dziesiątego roku życia należał do harcerstwa^[2]. W tym czasie narodziła się jego sportowa pasja; uprawiał lekkoatletykę, narciarstwo w sekcji KPW „Sandecja” ^[3], łyżwiarstwo i kajakarstwo. Do szkoły uczęszczał wraz z Tadeuszem Sokołowskim, Karolem Głodem^[4] czy Jerzym Iszkowskim^[5]. Po ukończeniu w 1933 r. II Gimnazjum w Nowym Sączu odbył służbę wojskową w 4 PSP w Cieszynie. W 1934 r. w czasie wielkiej powodzi, jaka nawiedziła Nowy Sącz, został odznaczony Medalem za Ratowanie Ginących^[6]. Po odejściu do rezerwy podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim, jednak ze względu na kłopoty materialne nie udało mu się ich ukończyć^[7]. Wstąpił do Straży Granicznej, służył na granicy polsko-czechosłowackiej w placówkach Beniowo, Sianki, Czystohorb w pobliżu Komańczy^[8]. Aktywnie działał na płaszczyźnie sportowej, m.in. uczestniczył w rajdach narciarskich Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów^[9]. W czasie wojny obronnej we wrześniu 1939 r. brał udział w walkach pod Żółkwią i w okolicach Lwowa^[10]. Swoją przygodę z konspiracją rozpoczął od organizowania przerzutów ludzi. Początkowo były to spontaniczne działania, pomocy uchodźcom udzielał wspólnie z Tadeuszem Sokołowskim, Karolem Głodem, Tadeuszem Szafranem^[11], Stanisławem Suskim^[12], Józefem Jenetem^[13] i Leszkiem Wojtygą^[14]. Do ZWZ został zaprzysiężony wiosną 1940 r. przez A. Smulikowskiego ps. „Kotowicz”. Po wpadce na Słowacji rządowego emisariusza Jana Karskiego otrzymał zadanie uwolnienia go z rąk Niemców. 28 lipca 1940 r. dzięki pomocy dr. Jana Słowikowskiego^[15], Jeneta, Szafrana, Głoda, Feliksa Widła^[16] i Jana Morawskiego akcja o kryptonimie „Szpital” zakończyła się sukcesem^[17].W czerwcu 1941 r. Ryś rozpoczęł pracę na rzecz podziemnej łączności zagranicznej ZWZ, zorganizował sztafetową trasę kurierską o kryptonimie „Karczma”^[18] z wariantem Warszawa – Waksmund – Harklowa – Białka – Krempachy – Dursztyn – Łapsze Niżne – Stara Wieś – Kieżmark – Poprad – Dobszyna – Poloma – Rożniawa – Budapeszt. Jako kurier pozostał w pracy konspiracyjnej do chwili wkroczenia Wehrmachtu na Węgry w marcu 1944 r. Po zakończeniu II wojny światowej powrócił do kraju. W październiku 1945 r. zapisał się na drugi rok studiów prawniczych na Uniwersytecie Wrocławskim w Wrocławiu. Ujawnił przed władzami komunistycznymi swoją działalność na kurierskich szlakach. W listopadzie 1945 r. wyjechał do Krakowa, i przypadkowo został zatrzymany przez krakowskie UB^[19]. 1 czerwca 1946 r. po ośmiu miesiącach aresztu został zwolniony i powrócił na prawnicze studia, które ukończył^[20]. Choć cały czas był obserwowany przez bezpiekę, został zawodowym prawnikiem. Trzykrotnie odznaczony Krzyżem Walecznych oraz Orderem Virtuti Militari, zmarł 29 września 1990 r. we Wrocławiu. Spoczywa na tamtejszym Cmentarzu Grabiszyńskim.

——————————————————————————————

[1] Ibidem, Z. Ryś, Ibidem.

[2] Z. Ryś, Ibidem, s. 9.

[3] J. Zubek, Ibidem, s. 15.

[4] Karol Głód, ur. 25.10.1914 w Stróżach, sportowiec, oficer Wojska Polskiego, organizator ZWZ na terenie Nowego Sącza. Aresztowany przez Gestapo w maju 1941 r. w związku z organizacją ucieczki emisariusza Jana Kozielewskiego vel Karskiego z nowosądeckiego szpitala w lipcu 1940 r. 23 lutego 1942 r. został przywieziony do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz, otrzymał numer więźniarski 24766. Zginął rozstrzelany 17 czerwca 1942 r. (według dokumentacji SS – 18 czerwca 1942 r.), Auschwitz-Birkenau. Miejsce Pamięci i Muzeum. Informacja o Więźniach, http://auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach, dostęp: 3.05.2015; Szerzej na temat udziału K. Głoda w ucieczce Jana Kozielewskiego vel Karskiego zob.: Z. Ryś, Ibidem, s. 16–21; S. M. Jankowski, Ibidem, s. 118–148, Z. Rysiówna, Z przeżyć okupacyjnych (wspomnienia), „Rocznik Sądecki”, t. 9, Nowy Sącz 1968.

[5] Jerzy Iszkowski „Orczyk”, Kord” (1914- 1962), pochodzący z Nowego Sącza mjr. pilot, w czasie  II wojny światowej pilotem w 304 Dywizjonie Bombowym Ziemi Śląskiej, cichociemny, po ukończeniu szkolenia dywersyjnego  został zrzucony w nocy z 27 na 28 IV 1944 r. w okolicy Lublina, po wojnie represjonowany, skazany na karę śmierci, w późniejszym czasie zamieniono kare na dziesięć lat więzienia, odznaczony m. in. Virtuti Militari,  zob. szerzej; T. Kosecki, Jerzy Iszkowski (2014-1962), „Sądeczanin”, nr 5/2014.

[6] Z. Ryś posługując się kajakiem uratował 60 osób z całkowicie zalanych dzielnic Nowego Sącza, Z. Ryś, op. cit., s. 10.

[7] Z Ryś, Ibidem,  s. 10-11.

[8] P. Kozłowski, Zapomniani obrońcy granic południowo-wschodnich  II Rzeczypospolitej 1922-1939. Słownik biograficzny oficerów, strażników oraz pracowników kontraktowych Straży Celnej i Straży Granicznej,  mps, Przemyśl 2010, s.  255; dalszy opisany przebieg kariery Zbigniewa Rysia w Straży Granicznej został opisany na podstawie powyższej pracy.

[9] Huculski Marsz II Brygady Legionów – rozgrywany w Karpatach Wschodnich latach 1934-1939 zob. szerzej; D. Dyląg, Marsz zimowy Huculskim Szlakiem II Brygady Legionów Polskich 1934-1939,  „Kultura Fizyczna”, nr 2/2013.

[10] Życiorys Z. Rysia, IPN Bu 01236/352, Wrocław, 8 V 1947 r., k. 30.

[11] Tadeusz Szafran – oficer WP, rozstrzelany 21 VIII 1941 r. w Biegonicach.

[12] Stanisław Suski  – student UJ, rozstrzelany 21 VIII 1941 r. w Biegonicach.

[13] Józef Jenet ( 1916-1941) – sportowiec, kolega Z. Rysia z II Gimnazjum w Nowym Sączu, jeden ze współorganizatorów udanej Akcji „Szpital”, rozstrzelany 21 VIII 1941 r. w Biegonicach.

[14] Lesław Wojtyga (1914 – ? ), nowosądecki prawnik, wraz z bratem  brał czynny udział w organizacji przerzutów ludzi, po wojnie 1945-1948 w Polskiej Partii Robotniczej, a następnie w Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 1945-1946 naczelnik sekretariatu ministra Administracji Publicznej, zastępca dyrektora generalnego Głównego Urzędu Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk w Warszawie (cenzura), w latach 1951-1957 zastępca dyrektora naczelnego w Naczelnym Zarządzie Kinematografii w Warszawie, następnie w latach 1957-1958 radca w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, od 1958-1965 radca do spraw kulturalnych ambasady PRL w Moskwie, w latach 1965-1969 wicedyrektor departamentu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych.

[15] Jan Słowikowski „Dzięcioł” (1915-2010), lekarz, prof. Akademii Medycznej, członek ZWZ-AK, jeden ze współorganizatorów ucieczki J. Karskiego z nowosądeckiego szpitala z lipca 1940 r., po wojnie wybitny specjalista w zakresie chirurgii dziecięcej, zob. szerzej; Leśniak J., Profesor Jan Słowikowski lekarz-bohater, „Rocznik Sądecki” t. XL, Nowy Sącz 2012, s. 7-22.

[16] Feliks Wideł (1899 – 1943), leśniczy w lasach majątku Jana Morawskiego z Marcinkowic, w lipcu 1940 r. brał udział w organizacji ucieczki emisariusza Jana Kozielewskiego z szpitala w Nowym Sączu, opiekował się uciekinierem w leśniczówce, w wyniku wsypy został aresztowany przez Gestapo, przez więzienie w Nowym Sączu i Tarnowie został wywieziony do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz, gdzie otrzymał nr 88577. Tam zginął 7 III 1943 r., Auschwitz-Birkenau. Miejsce Pamięci i Muzeum. Informacja o Więźniach, http://auschwitz.org/muzeum/informacja-o-wiezniach/, dostęp 3 V 2021 r.;  o udziale F. Widła w ucieczce Jana Kozielewskiego vel Karskiego zob. szerzej; Z . Ryś, Ibidem, s. 16-21; S. M. Jankowski, Ibidem, s. 118-148, Rysiówna Z., Ibidem, s. 441-445.

[17] J. Ryś, Ibidem, s. 30-38.

[18] Ibidem.

[19] Arkusz Streszczenia, IPN BU 01236/352, Kraków 7 V 1946 r., k. 10.

[20] Ibidem.