Dawid Golik

Niemiecka policja porządkowa (w skrócie Orpo) posiadała na terenie Generalnego Gubernatorstwa rozbudowaną strukturę. Dzieliła się na policję ochronną (Schutzpolizei, w skrócie Schupo) oraz żandarmerię (Gendarmerie). Zwarte jednostki Schupo stacjonowały w większych miastach i stolicach dystryktów, tworząc bataliony, a następnie pułki policyjne, zdolne do szybkich działań operacyjnych na terenie kilku powiatów. Z kolei żandarmeria zgrupowana była w kompaniach i plutonach, obsadzała większe miejscowości oraz miasta powiatowe.

Także Nowy Sącz, jako stolica okupacyjnego powiatu, otrzymał swój pluton żandarmerii (Gendarmerie-Zug Neu Sandez), który wraz z bliźniaczymi plutonami w Jaśle i Tarnowie podlegał kompanii żandarmerii w Tarnowie (Gendarmerie-Hauptmannschaft Tarnow), dowodzonej przez kpt. żandarmerii Theodora Sielaffa[1]. W mieście znajdowała się komenda plutonu na czele z dowódcą (Zugführer) tytułowanym inspektorem żandarmerii (Gendarmerie-Inspektor). W terenie tworzono zaś kilkunastoosobowe posterunki, lokując je w miejscowościach najbardziej zagrożonych działalnością podziemia. W ten sposób pluton żandarmerii w Nowym Sączu, którego dowódcą był por. (następnie kpt.) żandarmerii Georg Mittelmeier, miał obok dowództwa swoje posterunki w samym Nowym Sączu, Limanowej, Krynicy, Muszynie i Rożnowie^[2]. Liczebność plutonu, według wytycznych z 1940 r., miała wynosić łącznie 55 osób. Posterunki z kolei miały się składać z dowódcy i co najmniej 12 żandarmów. Każdy żandarm posiadał na swoim wyposażeniu karabin i pistolet, ponadto na pluton przypadały 4 pistolety maszynowe i 2 lekkie karabiny maszynowe^[3].

Latem 1944 r. na Sądecczyźnie pojawiły się także kompanie i plutony żandarmerii ewakuowane do dystryktu krakowskiego GG z terenów wschodnich. W Nowym Sączu zakwaterowało dowództwo plutonu żandarmerii Dębica (2 oficerów, 17 podoficerów i szeregowych). Wszedł on ostatecznie w skład złożonej z dawnych plutonów żandarmerii Dębica, Krosno, Jasło, Przemyśl i Sanok kompanii żandarmerii do zadań specjalnych (Gendarmerie-Hauptmannschaft z.b.V.; 18 oficerów, 190 niemieckich podoficerów i szeregowych, 33 nieniemieckich podoficerów i szeregowych). Została ona utworzona w listopadzie 1944 r., a miejscem jej stacjonowania były Ujanowice. Plutony współtworzące tę jednostkę stacjonowały czasowo także w innych rejonach Sądecczyzny[4].

W dystrykcie krakowskim funkcjonowały też samodzielne zmotoryzowane plutony żandarmerii (Gendarmerie-Zug mot.), które wysyłano do konkretnej miejscowości lub powiatu w momencie, kiedy miejscowe siły policji porządkowej okazywały się być niewystarczające do realizacji poszczególnych zadań. Począwszy od 1943 r. oddziały takie czasowo przebywały też na Sądecczyźnie. Jako pierwsze swoją aktywność na tym terenie zaznaczyły 64. i 69. zmotoryzowane plutony żandarmerii, które brały udział w akcjach przeciwko podziemiu jesienią 1943 r.[5] Z kolei między sierpniem a październikiem 1944 r. Sądecczyzna stała się areną działalności 54. zmotoryzowanego plutonu żandarmerii (oficer, 39 podoficerów i szeregowych). Jako jeden z ostatnich, w grudniu 1944 r., do Nowego Sącza trafił cieszący się złą sławą 63. zmotoryzowany pluton żandarmerii[6]. Żandarmeria niemiecka w ostatnich miesiącach wojny stacjonowała w budynkach przy ul. Jagiellońskiej oraz Kościelnej i Naściszowskiej.

Istotne miejsce na mapie sił okupacyjnych miały także jednostki Schupo. Wprawdzie przez większą część wojny siły żandarmerii okazywały się być wystarczające do realizacji działań policyjnych na Sądecczyźnie, jednak niemal cały czas na terenie tego powiatu stacjonowały wydzielone jednostki policji ochronnej. Były to przede wszystkim pododdziały tzw. krakowskiego pułku policji (Polizei Regiment Krakau) złożonego z kilku rezerwowych batalionów policji sformowanych wcześniej na terenie Niemiec. W lipcu 1942 r. Pułk Policji Kraków przemianowano na 23. Pułk Policji, a rok później (w lutym 1943 r.) w dowód uznania dla działalności pułków Schupo, dodano im w nazwach określenie „Pułk Policji SS”. Od tej chwili, aż do momentu rozformowania tej jednostki, posługiwała się ona nazwą 23. Pułk Policji SS (SS-Polizei Regiment 23)^[7].

Na ślad pobytu policjantów z krakowskiego pułku Schupo w Nowym Sączu natrafiamy na przełomie 1940 i 1941 r., kiedy w mieście zakwaterowane zostały 4. i 6. kompanie 106. batalionu rezerwowego policji. Później, w styczniu 1942 r., kiedy w składzie Polizei Regiment Krakau znalazł się 111. batalion rezerwowy policji, poszczególne jego kompanie i plutony skierowano do Tarnowa (sztab oraz I pluton 1. kompanii), Rzeszowa (2. kompania), Przemyśla (3. kompania), Nowego Sącza (II pluton 1. kompanii), Gorlic (III pluton 1. kompanii) oraz Jasła i Sanoka^[8]. Brały one udział w licznych akcjach wymierzonych w polskie podziemie oraz w ludność żydowską. W maju 1942 r. batalion został przerzucony na zajęte przez Niemców tereny ZSRS. Jego miejsce zajął 307. batalion rezerwowy policji dowodzony wówczas przez mjr. Siegfrieda Binza^[9]. Sztab oraz 1. kompania znalazły się w Rzeszowie, 2. kompanię skierowano do Przemyśla, natomiast 3. kompanię podzielono między Tarnów a Nowy Sącz^[10]. Policjantów wchodzących w skład krakowskiego pułku Schupo skoszarowano w budynku nieczynnego II Gimnazjum i Liceum w Nowym Sączu przy ul. Jagiellońskiej 63[11].

W ramach niemieckiej policji porządkowej funkcjonowały również bataliony wartownicze policji (Polizei-Wachbataillone) oraz złożone przede wszystkim z ochotników – dawnych obywateli ZSRS i Ukraińców – policyjne bataliony ochrony (Schutzmannschafts-Bataillone, w skrócie Schuma). W sierpniu 1944 r. w rejonie Czchowa, Rożnowa i Nowego Sącza znalazły się też, złożone w większości z Kozaków i Ukraińców, bataliony Schuma: 111. i 206. Pierwszy z nich, 111. „kozacki” policyjny batalion ochrony sformowany został na przełomie 1942 i 1943 r. jako batalion wartowniczy na Ukrainie. Jego dowódcą był kpt. Werner Bellmann^[12]. Po zakwaterowaniu w Nowym Sączu liczył 9 oficerów (w tym 5 Ukraińców), 13 podoficerów i 294 szeregowych (wszystkich narodowości ukraińskiej)^[13]. W grudniu 1944 r. batalion opuścił GG^[14].

Z kolei 206. policyjny batalion ochrony utworzono we wrześniu 1943 r. z Ukraińców, którzy mieli wejść w skład ukraińskiego 32. policyjnego pułku strzeleckiego^[15]. Dowództwo nad nim piastował od 2 marca 1944 r. SS-Sturmbannführer i mjr policji ochronnej Rudolf Maschlanka^[16]. W lipcu 1944 r., po walkach z sowieckimi jednostkami frontowymi w rejonie Rzeszowa, oddział ten został przerzucony na Sądecczyznę, gdzie od grudnia 1944 r. stanowił główną część powstałej w tym czasie grupy bojowej (Kampfgruppe Maschlanka). Składał się on wówczas z niewielkiej kadry niemieckich policjantów (8 oficerów, 2 podoficerów, 76 szeregowych) oraz Ukraińców (5 podoficerów, 515 szeregowych)^[17].

Założyć należy, że obydwa bataliony skoszarowane zostały przy ul. Jagiellońskiej (wykorzystując też budynek II Gimnazjum i Liceum w Nowym Sączu), przy czym tabory Schuma 206 kwaterowały przy ul. Jagiellońskiej 36.

W składzie policji porządkowej znajdowała się także policja pomocnicza (Hilfspolizei, w skrócie Hipo), złożona z Volksdeutschów i kolaborantów werbowanych na terenach zajętych przez Niemców oraz okresowo służących w niej obywateli niemieckich zatrudnionych na terenie GG, a ponadto mundurowa Policja Polska Generalnego Gubernatorstwa, czyli tzw. policja „granatowa” (nazywana też policją powiatową). Ta ostatnia, pomimo wyodrębnienia w niej niższego szczebla struktur dowódczych, podlegała bezpośrednio niemieckiej żandarmerii. W powiecie nowosądeckim posterunki policji „granatowej” znajdowały się w: Nowym Sączu (komisariat policji oraz posterunek podmiejski), Chełmcu, Mszanie Dolnej, Niedźwiedziu, Limanowej, Męcinie, Szczyrzycu, Skrzydlnej, Krasnem-Lasocicach, Korzennej, Tymbarku, Dobrej, Ujanowicach, Kobyle-Gródku, Łososinie Dolnej, Łukowicy, Łącku, Starym Sączu, Podegrodziu, Grybowie, Kamienicy, Nawojowej, Piwnicznej, Krynicy i Muszynie^[18].

W Nowym Sączu znajdowała się też komenda powiatowa policji mundurowej, na której czele stał początkowo kpt. Leon Leśniowski (1940), a po nim komendantami byli Volksdeutsch mjr Vinzenz Edler von Strohe (1941) oraz kpt. Adam Kostyrka (1941–1945). Jej siedziba mieściła się przy ul. Szwedzkiej 9[19]. Liczebność policji „granatowej” w powiecie nowosądeckim wynosiła według etatów z lipca 1940 r. dwóch oficerów i 150 podoficerów oraz szeregowych^[20]. Z powiatową komendą policji „granatowej” w Nowym Sączu blisko związana był również Szkoła Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa (Polizeischule der Polnischen Polizei des Generalgouvernements), która funkcjonowała od 1 października 1941 r., a jej komendantem był przez cały okres okupacji mjr Edler von Strohe (awansowany z czasem na stopień majora Schupo)^[21]. Kontrwywiad ZWZ-AK pisał na jego temat w 1941 r.: Wincenty von Strohe major żandarmerii WP w s[tanie] s[poczynku] były prezes [w innym z raportów stwierdzano, że skarbnik] Str[onnictwa] Nar[odowego] w N[owym]S[ączu], kandydat na posła, obecnie Volksdeutsch mianowany przez Niemców głównym komendantem PP. Żona jego Migaczówna z domu jest wielką zwolenniczką Niemców, a córka uczęszcza do gimnazjum niemieckiego w Zakopanem^[22]. Von Strohe (przed wojną posługiwał się nazwiskiem Wincenty Słoma) zamieszkiwał w tym czasie w prywatnym domu przy ul. Naściszowskiej 42.

Stałą kadrę szkoły stanowiło 11 oficerów i 24 podoficerów oraz szeregowych, którzy na jednym kursie prowadzili szkolenie dla ok. 250–300 kandydatów do służby w policji. Siedziba szkoły znajdowała się w budynku nieczynnego I Państwowego Gimnazjum i Liceum przy ul. Długosza 5. Wiosną 1944 r. budynek ten przejęto na potrzeby lazaretu wojskowego, a siedziba szkoły została przeniesiona do Żegiestowa^[23].

——————————————————————————————

[1] Zob.: https://www.forum-der-wehrmacht.de/index.php?thread/65249-aufbau-und-stellenbesetzung-der-gendarmerie-im-distrikt-krakau-1939-1944/ [dostęp: 20.08.2021].

[2] Amtliches Fernsprechbuch für den Distrikt Krakau, Krakau 1942, s. 44, 46–47; W. Curilla, Der Judenmord in Polen und die deutsche Ordnungspolizei 1939–1945, Paderborn 2011, s. 382, 395; A. Krawczyk, Hitlerowski aparat okupacyjny na Sądecczyźnie [w:] Okupacja w Sądecczyźnie, red. J. Berghauzen, Warszawa 1979, s. 74.

[3] Archiwum Głównej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie [dalej: IPN GK], 196/258, Akta procesu Josefa Bühlera, Organisation der Gendarmerie im Generalgouvernement, Krakau, 17.06.1940, k. 116–117; ibidem, Organisation und Kräftebedarf der Gend. im Generalgouvernement, Berlin, 5.06.1940, k. 118–119; ibidem, Stärke und Ausrüstungsnachweisung für die Gendarmerie des Reiches im Generalgouvernement, k. 120–122.

[4] Zestawiono na podstawie: Bundesarchiv-Militärarchiv Freiburg im Breisgau [dalej: BAMA], RH 53-23/47, Militärbefehlshaber im Generalgouvernement, Abteilung Ia, Anlagen zum Kriegstagebuch (1. Jan.–19. Feb. 1945), Stärkemäßige Gliederung der Div.z.b.V. 601, Krakau, 3.01.1945, k. 10–11; RH 53-23/48 [dalej: RH 53-23/48], Militärbefehlshaber im Generalgouvernement, Abteilung Ia, Anlagen zum Kriegstagebuch (1. Jan.–19. Feb. 1945), Karten der vorbereiteten Stellungen mit geplanter Besetzung 1944 – Januar 1945, Division z.b.V. 601 Kraftgliederung, 30.12.1944, k. 1; Einsatz „Ziethen”, Div.z.b.V. 601 [stan na 6.01.1945], k. 2; RH 53-23/71, Militärbefehlshaber im Generalgouvernement Abteilung Ia, Besetzung der vorbereiteten Stellungen (1944–1945) [dalej: RH 53-23/71], [Zestawienie sił niemieckich OFK 226/601 Div.z.b.V. stan na przełom października i listopada 1944 r.], bp; ibidem, Kampfgruppen der Ordnungspolizei im Raum der A 1 und A 2 Linie, Krakau, 24 XII 1944 r., bp; ibidem, Kampfgruppen der Ordnungspolizei im Raum der A 1 und A 2 Linie, Krakau, 2.01.1945, bp; ibidem, Kampfgruppen der Ordnungspolizei im Raum der A 1 und A 2 Linie, Krakau, 11.01.1945, bp.

[5] IPN GK 107/41, Wnioski odznaczeniowe policji niemieckiej, Vorschlagliste Nr 31 für die Verleihung des Kriegsverdienstkreuzes 2. Klasse mit Schwertern, Krakau, 17.04.1944, k. 55–60.

[6] IPN Kr 075/1, Wywiad i kontrwywiad niemiecki, t. 24, Tłumaczenie dot. Philippa Riedingera, k. 69–70. Zob. Archiwum Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu IPN w Krakowie, S 4/75, Kopie wniosków odznaczeniowych żandarmerii niemieckiej w dystrykcie krakowskim; D. Golik, Żandarmi od Kreskego, „Dziennik Polski”, 2.01.2020 r.

[7] H.J. Neufeldt [J. Huck, G. Tessin], Zur Geschichte der Ordnungspolizei, 1936–1945, Koblenz 1957, s. 29.

[8] W. Curilla, op. cit., s. 359.

[9] Ibidem, s. 346.

[10] Ibidem, s. 346–356

[11] J. Bieniek, W cieniu swastyki, cz. II. Starostwo powiatowe w Nowym Sączu, „Rocznik Sądecki” 1995, t. 23, s. 141.

[12] Bundesarchiv Berlin-Lichterfelde [dalej: BArch], R 19/326, Chef der Ordnungspolizei [dalej: R 19/326], k. 39, 43; IPN GK 107/11, Wnioski odznaczeniowe policji niemieckiej, Wniosek o nadanie Żelaznego Krzyża 2 klasy Wernerowi Bellmannowi, 6 X 1944 r., k. 185; H.J. Neufeldt [J. Huck, G. Tessin], op. cit., s. 105.

[13] BAMA, RH 53-23/71, [Zestawienie sił niemieckich OFK 226/601 Div.z.b.V. stan na przełom października i listopada 1944 r.], b.p.

[14] BArch, R 19/326, k. 43. Batalion liczył już wówczas 14 oficerów i 412 podoficerów i szeregowych.

[15] BArch, R 19/333. Chef der Ordnungspolizei, Aufstellung des Schutzmannschaftsbatl. 206 im Generalgouvernement, 25.08.1943, k. 78; H.J. Neufeldt [J. Huck, G. Tessin], op. cit., s. 106.

[16] BArch, R 19/507, Personalakten Rudolf Maschlanka, k. 58, 65, 68, 70–71; R 9355/739, Wnioski awansowe dla członków SS Polizei Regiment 4.

[17] J. Bieniek, Łącko konspiracją kwitnące, Nowy Sącz 1988, s. 156–157.

[18] IPN Kr 075/204, Policja Państwowa krypt. „Targowica”, Materiały operacyjne z lat 1949–1953. Doniesienia agenturalne, Spisy policji granatowej z pow. N. Sącz, k. 161; Amtliches Fernsprechbuch…, s. 38, 40, 42, 44–46, 48, 50, 53, 55.

[19] Por. L. Zakrzewski, Bierna obrona przeciwlotnicza ludności miasta Nowego Sącza w okresie okupacji [w:] Bierna obrona ludności cywilnej Nowego Sącza – zarys dziejów, red. L. Zakrzewski, Nowy Sącz 2017, s. 86.

[20] IPN GK 901/16, Der Höhere SS und Polizeiführer Ost (Wyższy Dowódca SS i Policji Wschód) [dalej: IPN GK 901/16], Wykazy stanu liczbowego policji polskiej i ukraińskiej w GG, Sollstärkenachweisung der polnischen und ukrainischen Polizei im Distrikt Krakau vom 1.7.1940, 15.07.1940, k. 3.

[21] Amtliches Fernsprechbuch…, s. 47.

[22] Archiwum Akt Nowych w Warszawie, AAN, Armia Krajowa, 203/XI-9, Agenci i szpicle Gepo i GPU, Akta ZWZ z roku przypuszczalnie 1941, odnalezione i przepisane jesienią 1943 r., „Niedźwiedź”, k. 11.

[23] A. Hempel, Pogrobowcy klęski. Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945, Warszawa 1990, s. 74–75; J. Bieniek, W cieniu swastyki cz. III. Wspomnienia, „Rocznik Sądecki” 1996, t. 24, s. 97.